Słowianie. Historia, kultury i języki : Marcello Garzaniti

Słowianie. Historia, kultury i języki : Marcello Garzaniti

Książka historyczna Marcello Garzaniti pt. Słowianie. Historia, kultury i języki : Poza słowiańską przestrzenią kulturową, w wielu ośrodkach akademickich na Zachodzie studia nad polskim językiem, literaturą czy historią prowadzone są zazwyczaj – zarówno na płaszczyźnie naukowej, jak i dydaktycznej – w szerszym nurcie badań slawistycznych. Właśnie z myślą o rozwoju tej specjalności w ramach studiów neofilologicznych na uczelniach włoskich powstało prezentowane kompendium […] Na polskim, par excellencesłowiańskim gruncie prezentowana książka nigdy nie będzie mogła aspirować do roli pierwszego i podstawowego źródła wiedzy na temat dziejów naszej części Europy. […] Dla rodzimego odbiorcy ma ona jednak zgoła inną wartość: świeżego, oryginalnego, a jednocześnie holistycznego spojrzenia z zewnątrz, opracowanego przez Autora nie-Słowianina z myślą o równie nie-słowiańskich czytelnikach. Jako taka, stanowić będzie nieoceniony materiał dla specjalistów z zakresu historii historiografii czy też studiów interkulturowych, badających zmieniające się z biegiem dekad i stuleci (lub przeciwnie – z jakiegoś powodu spetryfikowane) wyobrażenia na temat Polski i państw ościennych, zawarte w tekstach twórców i uczonych spoza świata słowiańskiego. Biorąc pod uwagę niebywały sukces wydawniczy i czytelniczy prac brytyjskiego historyka, Normana Daviesa – do którego szkoły historiograficznej prof. Marcello Garzaniti świadomie nawiązuje – należy żywić nadzieję, że z podobnie życzliwym przyjęciem szerszych kręgów polskich odbiorców spotka się ujęcie dziejów i kultury Słowian pióra badacza włoskiego. Z pewnością warto zagłębić się w intelektualny świat Autora, choćby poszukując odpowiedzi na pytania: co o nas i o naszych sąsiadach wiedzą slawiści na Zachodzie, w jaki sposób nas postrzegają i jakie czynniki formują ich wyobrażenia na nasz temat?

Wstęp do wydania polskiego 13

Przedmowa 21

1. Współczesny świat słowiański 25
1. Kraje słowiańskie na przełomie XX i XXI w. 25
2. Przestrzeń geograficzna i polityczna świata słowiańskiego 26
3. Pokrewieństwo języków, tendencje odśrodkowe i przemiany społeczne 35
4. Literatury słowiańskie a tożsamość narodowa 38

Część pierwsza
Dawna cywilizacja słowiańska

2. Etnogeneza Słowian 45
1. Prahistoria Słowian i jej świadectwa 45
2. Identyfikacja pierwszych cywilizacji słowiańskich ze starożytnymi ludami i grupami etnicznymi 47
3. Obszar geograficzny pierwszej cywilizacji słowiańskiej 48
4. Pierwsze świadectwa o Słowianach 54

3. Kultura materialna i kulty pogańskie 57
1. Cywilizacja rolnicza 57
2. Wioski i domostwa 58
3. Rolnictwo 60
4. Pogańskie wierzenia i kulty 64

4. Organizacja społeczna 73
1. Wielka rodzina i rod 73
2. Wspólnota terytorialna i mir Słowian Wschodnich 75
3. Organizacja plemienna 77
4. Podział ziem 80
5. Ewolucja struktur społecznych w epoce historycznej 81
6. Bunty chłopskie 82

5. Pozycja kobiety 83
1. Kolektywne użytkowanie ziemi i prawo własności do przydomowego ogrodu 84
2. Zarządzanie rodziną wielopokoleniową 85
3. Małżeństwo i system dziedziczenia 86
4. Małżonkowie i rody, z których się wywodzili 87
5. Egzogamia i wsie ulicówki 87
6. Snochactwo 88
7. Rodzina naturalna i rodzina społeczna 88
8. Awunkulat 89
9. Hipoteza ewolucyjna 89

6. Język prasłowiański I 93
1. Rosnąca sonorność sylaby 98
2. Monoftongizacja dyftongów z intonacją opadającą 99
3. Upraszczanie grup samogłoska + spółgłoska nosowa 99
4. Zanik spółgłosek na końcu sylaby i krótkie samogłoski 100
5. Grupy or, ol, er, el 100
6. V- oraz j- protetyczne 103

7. Język prasłowiański II 105
1. Palatalizacje 105
2. Pierwsza palatalizacja 105
3. Druga palatalizacja 106
4. Upodobnienia 107
5. Trzecia palatalizacja 107
6. Połączenie j ze spółgłoską poprzedzającą 108
7. Połączenie j z następującą po niej samogłoską tylną 110
8. Prozodia i metryka 110
9. Apofonia 111

8. Język prasłowiański III 115
1. Morfologia języka prasłowiańskiego 115
2. Morfologia rzeczownika 115
3. Zaimki i przymiotniki 118
4. Morfologia czasownika 119
5. Elementy składni 121
6. Słownictwo języka prasłowiańskiego 121

Część druga
Akulturacja Słowian

9. Ekspansja i nowe siedziby 127
1. Awarowie i Słowianie 127
2. Cesarstwo bizantyńskie i królestwo Franków 130
3. Słowiańska ekspansja na Bałkanach 131
4. Wkroczenie Słowian na Półwysep Apeniński 137
5. Ekspansja Słowian na zachód 138
6. Ekspansja Słowian na północ i południe 140

10. Słowianie między cesarstwem bizantyńskim i państwem Franków 143
1. Państwo Franków 143
2. Cesarstwo bizantyńskie 144
3. Początki ludności rumuńskiej 144
4. Reakcja imperiów 146
5. Rynek niewolników 148
6. Stosunki między Rzymem a Konstantynopolem 149
7. Wielkie Morawy i państwo bułgarskie 153

11. Konstantyn-Cyryl, jego wykształcenie i misje 157
1. Wykształcenie Konstantyna-Cyryla 161
2. Misje dyplomatyczne 164

12. Konstantyn-Cyryl, Metody i misja wielkomorawska 169
1. Kariera Metodego 170
2. Przygotowania do misji wśród Słowian 171
3. „Bracia Sołuńscy” na Wielkich Morawach i w Panonii 174
4. Pobyt w Wenecji i w Rzymie 175
5. Metody arcybiskupem Słowian 178

13. Europa Środkowo-Wschodnia, Bałkany i Europa Wschodnia w IX–X w. 183
1. Europa Środkowo-Wschodnia między IX a X w. 184
2. Dziedzictwo Konstantyna-Cyryla i Metodego w pierwszym państwie bułgarskim 185
3. Dalmacja, Chorwacja Panońska i początki średniowiecznej Serbii 190
4. Dziedzictwo Konstantyna-Cyryla i Metodego na Słowiańszczyźnie Wschodniej 192
5. Zachodniosłowiański świat i jego wejście w Christianitas 196
5.1. Cesarstwo w czasach Ottonów / 5.2. Księstwo Czech / 5.3. Królestwa Polski i Węgier

14. Język staro-cerkiewno-słowiański i alfabety do jego zapisu 203
1. Wynalezienie alfabetu głagolickiego 203
2. Głagolica i cyrylica 204
3. Najstarsze zabytki głagolickie i cyrylickie 212

15. Język staro-cerkiewno-słowiański a język cerkiewnosłowiański 215
1. Język cerkiewnosłowiański i jego redakcje 215
2. Standaryzacja języka cerkiewnosłowiańskiego 219
2.1. Fonetyka i morfologia / 2.2. Składnia / 2.3. Leksyka

16. Slavia Orthodoxa i Slavia Latina – historia społeczna i polityczna 227
1. Obszar Slavia Orthodoxa 228
1.1. Cesarstwo wschodniorzymskie i Konstantynopol / 1.2. Kościoły autokefaliczne / 1.3. Miasto: od Konstantynopola do Moskwy / 1.4. Tradycja monastyczna / 1.5. Slavia Orthodoxa jako „środziemie” między chrześcijańskim Zachodem a islamskim Orientem
2. Obszar Slavia Latina 234
2.1. Idea uniwersalizmu i królestwa / 2.2. Zamki i miasta / 2.3. Organizacja i kontrola społeczeństwa / 2.4. Powstanie pierwszych królestw słowiańskich
3. Tereny na pograniczu obszarów Slavia Orthodoxa i Slavia Latina 241

17. Slavia Orthodoxa i Slavia Latina – kultura 243
1. Obszar Slavia Orthodoxa 243
1.1. Chrześcijański Wschód i pluralizm językowy / 1.2. Wierność wobec tradycji / 1.3. Neoplatonizm chrześcijański
2. Obszar Slavia Latina 251
2.1. Monolityczność łaciny / 2.2. Odrodzenie antyku / 2.3. Ponowne odkrycie myśli Arystotelesa
3. Punkty wspólne i wzajemne uprzedzenia 256

18. Slavia Orthodoxa i Slavia Latina – kwestia języka literackiego 259
1. Obszar Slavia Orthodoxa 260
1.1. Język cerkiewnosłowiański i nowożytne języki słowiańskie / 1.2. Redakcje języka cerkiewnosłowiańskiego: starobułgarska, staroserbska i staroruska / 1.3. Język cerkiewnosłowiański – relacje między poszczególnymi redakcjami / 1.4. Funkcje języka cerkiewnosłowiańskiego i powstanie języków narodowych / 1.5. Narodziny językowej polityki narodowej
2. Obszar Slavia Latina 267
2.1. Łacina a dziedzictwo kultury klasycznej i chrześcijańskiej / 2.2. Narodziny literatur w językach narodowych / 2.3. Zagadnienie języka literackiego / 2.4. Stosunek języków narodowych do łaciny – dwa języki, jedna kultura
3. Dziedzictwo kulturowe Słowian w epoce współczesnej 272

Część trzecia
Udział Słowian w tworzeniu Europy

19. Średniowieczne państwa słowiańskie – obszar Slavia Orthodoxa (XI–XV w.) 277
1. Świat bizantyński – „śródziemie” między Wschodem i Zachodem 277
2. Ostatnie najazdy ze Wschodu 278
3. Ekspansja świata łacińskiego 280
4. Kryzys władzy cesarskiej i powielanie bizantyńskiego modelu politycznego 281
5. Monastycyzm słowiański 281
6. Renesans bizantyński (XI–XII w.) 283
7. Kryzys Rusi Kijowskiej 285
8. Przełomowy wiek XIII 288
8.1. Rozpad cesarstwa bizantyńskiego / 8.2. Najazdy Mongołów / 8.3. Księstwa ruskie
9. Jesień wschodnioeuropejskiego średniowiecza (XIV–XV w.) 297
9.1. Podbój Bałkanów przez Turków Osmańskich / 9.2. Moskwa i uwolnienie się Rusi spod jarzma Mongołów/Tatarów / 9.3. U źródeł konfliktu polsko-rosyjskiego

20. Obszar Slavia Orthodoxa między azjatyckim Wschodem i europejskim Zachodem 309
1. Bogomilizm 309
2. Bizantyński hezychazm 312
3. Upowszechnienie hezychazmu i drugi wpływ południowosłowiański 315

21. Słowiańskie państwa w średniowieczu. Obszar Slavia Latina (XI–XV w.) 323
1. Wspólna podroż – kształtowanie się świata zachodniego 323
2. Cesarz i papież 323
3. Chrystianizacja i germanizacja 326
4. Tworzenie się średniowiecznych państw (XI–XIII w.) 328
4.1. Królestwo Czech / 4.2. Królestwo Polskie / 4.3. Królestwo Węgier
5. Miasta i kultura 330
6. Krucjaty północne – powstanie Prus Wschodnich i Wielkiego Księstwa Litewskiego 332
7. Integracja w świecie zachodnim i ekspansja na wschód (XIV–XV w.) 334
7.1. Królestwo Czech / 7.2. Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie / 7.3. Królestwo Węgier

22. Jan Hus i ruch husycki 343
1. Dynastia Luksemburgów i Czechy 343
2. Nowe warstwy społeczne, reforma religijna i świadomość narodowa w Czechach 343
3. Prekursorzy ruchu husyckiego 345
4. Jan Hus i reforma Kościoła 346
5. Potępienie i śmierć Husa na stosie podczas soboru w Konstancji 347
6. Czeska reakcja: liga utrakwistów i radykalni husyci w Taborze 348
7. Reakcja i rozwój 349
8. Modele kulturowe i korzenie społeczne 350

23. Humanizm i renesans na wschodnim wybrzeżu Adriatyku 353
1. Obszar Istrii i Dalmacji od średniowiecza do czasów nowożytnych 353
1.1. Wczesne średniowiecze (VI–X w.) / 1.2. Późne średniowiecze (XI–XV w.) / 1.3. Dalszy rozwój historyczny
2. Odrodzenie studia humanitatis na obszarze Adriatyku 356
3. Miasta i humanizm w Dalmacji 358
3.1. Dubrownik / 3.2. Split / 3.3. Inne miasta i wyspy Dalmacji
4. Dalmatyński humanizm i literacki język chorwacki 363

24. Humanizm, renesans i reformacja na obszarze słowiańskim 365
1. Odnowa przy jednoczesnym spojrzeniu w przeszłość 366
2. Obszar czeski i łużycki 368
3. Obszar naddunajski i adriatycki 372
4. Obszar polsko-litewski 374
5. Rozwój języków narodowych i kształtowanie się świadomości narodowej 377

25. Moskwa – nowy Konstantynopol i trzeci Rzym 379
1. Bizantyński model „symfonii władz” w Rosji – wielki książę i metropolita 379
2. Sobór ferrarsko-florencki 380
3. Upadek Konstantynopola i jego konsekwencje dla Europy Wschodniej 381
4. Ruchy millenarystyczne 382
5. Idea Moskwy jako trzeciego Rzymu 385
6. Rola monastycyzmu i Kościoła rosyjskiego 386
7. Umocnienie się i ekspansja Cesarstwa Rosyjskiego 391
8. Spuścizna „trzeciego Rzymu” w nowożytnej i współczesnej Rosji 393

Część czwarta
Umocnienie się Słowian w Europie nowożytnej i współczesnej

26. Barok i kontrreformacja w krajach słowiańskich 397
1. Wojny religijne i Czechy 397
2. Państwo polsko-litewskie, Moskwa a kwestia ukraińska 398
3. Zagrożenie tureckie 402
4. Ekspansja katolicyzmu i pedagogiczne dzieło jezuitów 405
5. Kontrola nad kulturą i jej ideologiczne wykorzystanie 408
6. Kultura barokowa 410
7. Komunikacja literacka 415

27. Modernizacja i sekularyzacja państw słowiańskich 419
1. Ancien regime i nowe wyzwania w Europie Środkowo-Wschodniej, Europie Wschodniej oraz na Bałkanach 419
2. Silny, lecz podzielony świat germański 420
3. Kryzys Imperium Osmańskiego 423
4. Rosja Piotra Wielkiego 424
5. Zmiany na terenach słowiańskich 427
6. Rozbiór państwa polsko-litewskiego 427
7. Habsburgowie i Słowianie 428
8. Rosja i Bałkany 429
9. Poważne zmiany kulturowe: reforma edukacji 432

28. Wieki Słowian 437
1. Kształtowanie się świadomości narodowej 437
2. Narodziny ruchów narodowych 440
3. Rozpad starego porządku, światowy konflikt, rewolucja rosyjska 441
4. Druga wojna światowa i Europa po Jałcie 446
5. Realny socjalizm i jego kryzys 448
6. Narody słowiańskie po 1989 r. 451

29. Myśl słowiańska między XIX a XX w. 455
1. Od tożsamości etnicznej do przebudzenia narodowego 455
2. Austroslawizm a narody słowiańskie 458
3. Zwolennicy Zachodu i słowianofile w Rosji 462
4. Rosyjski panslawizm i jego wpływ na świat słowiański 463
5. Słowiańskie braterstwo i jego ideologiczne wykorzystanie w XX w. 466

30. Podstawy i metody slawistyki 469
1. Studia slawistyczne 469
2. Poszukiwanie korzeni kulturowych i podejście porównawcze 471
3. Kluczowe zagadnienia slawistyki 474
4. Rola badań historiograficznych 476
5. Możliwe perspektywy badawcze 478

Zakończenie 483

Bibliografia 485

Aneks 1. Chronologia 515

Aneks 2. Tabele morfologiczne języka staro-cerkiewno-słowiańskiego 547

Książka historyczna ukazała się nakładem wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego.

Strona wydawnictwa.