Książki historyczne

Krajobrazy szesnastowiecznej Polski las – ziemia – woda – ruda darniowa. Powiat kaliski i Wielkopolska w tle : Tomasz Związek

by Paweł Puzio · 21 grudnia 2022

Krajobrazy szesnastowiecznej Polski las – ziemia – woda – ruda darniowa. Powiat kaliski i Wielkopolska w tle : Tomasz Związek

Opis książki historycznej Tomasza Związka pt. Krajobrazy szesnastowiecznej Polski las – ziemia – woda – ruda darniowa. Powiat kaliski i Wielkopolska w tle : Tomasz Związek (ur. 1989 r.) – historyk środowiska, doktor nauk humanistycznych w dziedzinie historii. W latach 2011-2019 pracował w Zakładzie Atlasu Historycznego w Instytucie Historii PAN w Warszawie, gdzie brał udział w pracach nad trzema tomami Atlasu historycznego Polski w serii „Mapy szczegółowe XVI wieku” (Wielkopolska, Kujawy i ziemia dobrzyńska, Prusy Królewskie). Od końca 2019 r. związany z Zakładem Geoekologii i Klimatologii w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Członek Europejskiego Towarzystwa Historii Środowiskowej (ESEH). Wyniki swoich badań publikował m.in. w „Studiach Źródłoznawczych”, „Kwartalniku Historii Kultury Materialnej”, „Studia Geohistorica”, „Journal of Historical Geography” czy „Scientific Reports”. Stypendysta Austriackiej Akademii Nauk (2020).

Obecnie zajmuje się historią lasów i interdyscyplinarnymi badaniami dotyczącymi relacji człowieka z otaczającym go środowiskiem w przeszłości. Wielbiciel długich leśnych wędrówek i kontaktu z dziką naturą.

Celem niniejszej pracy jest przeanalizowanie, w jaki sposób człowiek przekształcał środowisko w szesnastowiecznej Polsce na przykładzie czterech wybranych (modelowych) krajobrazów.

Spis treści
I. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1. Cel badawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Granice przestrzenne i czasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3. Kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.4. Układ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.5. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.5.1. Rejestry poborowe – źródła szczególne . . . . . . . . . . . . . . 20
II. Las . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.1. Rozwój struktur osadniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.1.1. Rozwój osadnictwa w ujęciu chronologicznym
i przestrzennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.1.2. Osadnictwo wczesnośredniowieczne – sieć grodowa . . . . . . 34
2.1.3. Od przełomu lokacyjnego do stabilizacji osadniczej
(XIII–XV/XVI w.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.1.3.1. Przełom czy ewolucja? W sprawie relacji między osadą
otwartą a regularną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.1.3.2. Dane paleośrodowiskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.1.3.2.1. Nowsze próby badań interdyscyplinarnych . . 54
2.1.3.2.2. Ślady zmian osadniczych w ostatnich wysokorozdzielczych
badaniach paleoekologicznych . . 57
2.1.4. Osadnictwo wczesnonowożytne – areał łanowy (XVI–XVII w.) . . 59
2.1.5. Osady przemysłowe – huty szkła . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2.2. Wycinka lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2.3. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
III. Ziemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.1. Techniki pracy na roli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.1.1. Wprowadzenie do problematyki badawczej . . . . . . . . . . . 73
3.1.2. Nawożenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.1.3. Pług czy radło? Wół czy koń? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.1.3.1. Koń i wół w średniowiecznej gospodarce . . . . . . . . 88
3.1.3.2. Problematyka zachowanych inwentarzy duchownych
i szlacheckich powiatu kaliskiego . . . . . . . . . . . . . 89
3.1.3.3. Hodowla i kwestie środowiskowe . . . . . . . . . . . . . . 91
3.2. Analiza świadczeń zbożowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3.2.1. Liber beneficiorum Jana Łaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3.2.2. Inwentarze klucza opatówieckiego (1511–1592 r.) . . . . . . . . 106
3.3. Nawożenie w świetle danych archeologicznych . . . . . . . . . . . . 124
3.3.1. Archeologiczne Zdjęcie Polski – problematyka . . . . . . . . . 124
3.3.2. Analizy skupień ceramiki średniowiecznej i nowożytnej . . . . 128
3.4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
IV. Woda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
4.1. Natura w świetle kartografii przełomu XVIII i XIX w. . . . . . . . . 136
4.2. Hydrografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
4.2.1. Cieki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
4.2.2. Poziom wód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
4.2.3. Zbiorniki wodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
4.2.3.1. Jeziora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
4.2.3.2. Stawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
4.3. Eksploatacja wód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
4.3.1. Rybołówstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
4.3.1.1. Rozmieszczenie przestrzenne . . . . . . . . . . . . . . . 160
4.3.1.2. Relikty onomastyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
4.3.1.3. Rybacy a wczesnonowożytny system podatkowy . . . . 169
4.3.2. Młynarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
4.3.2.1. Skala przekształcenia środowiska . . . . . . . . . . . . . 172
4.3.2.2. Sieć młynów wodnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
4.3.2.2.1. Rozwój sieci młynów wodnych (ok. 1507–
1592) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
4.3.2.2.2. Lokalizacja młynów wodnych i typy kół
wodnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
4.4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
V. Ruda darniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
5.1. Problematyka badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
5.2. Archeologiczne Zdjęcie Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
5.3. Studia szczegółowe – kuźnice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
5.3.1. Rudzki Młyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
5.3.2. Kuźnica Odolanowska (Świeca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
5.3.3. Pozostałe kuźnice w powiecie kaliskim . . . . . . . . . . . . . . 205
5.4. Cechy struktur osadniczych związanych z osadami kuźniczymi . . . 207
5.5. Ocena wielkości złóż rudy darniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
5.5.1. Ocena jakościowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
5.5.2. Ocena ilościowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
5.6. Złoża rudy darniowej a struktura rzemiosła żelaznego . . . . . . . . 220
5.6.1. Kategoryzacja rzemiosł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
5.6.2. Rzemiosło żelazne w powiecie kaliskim we wczesnej nowożytności
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
5.7. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Aneks źródłowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Spis ilustracji, tabel i wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Indeks geograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275